Początki kolei na ziemiach Polskich
W XIX stuleciu, gdy najpierw w Anglii, a później w innych krajach zaczęły powstawać pierwsze linie kolejowe, Polska nie istniała na mapie Europy, podzielona pomiędzy sąsiednie mocarstwa. Jednak mimo to już pod koniec pierwszej połowy ubiegłego wieku zaczęły powstawać we wszystkich zaborach zaczątki sieci kolei żelaznych, tworzone przeważnie dzięki zabiegom polskich przemysłowców i inżynierów. Wbrew trudnościom stwarzanym przez rząd wiedeński, Kraków otrzymał połączenie kolejowe już w 1847 roku, dzięki zabiegom senatu wolnego miasta, doceniającego role nowego środka transportu. Miasto otrzymało wówczas nowoczesny na owe czasy dworzec, który – wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany przetrwał w tym samym miejscu do dnia dzisiejszego. „Kolej Krakowsko-Górnośląska”, która 13.10.1847 roku połączyła Kraków z Mysłowicami i zarazem z siecią kolei europejskich była zaledwie małym krokiem w dziedzinie poprawy komunikacji w ówczesnej Galicji, a na następne przyszło czekać dość długo. Dopiero w 1856 roku uzyskano przedłużenie tzw. „Kolei Północnej” z Bogumina przez Oświęcim do Trzebini, dzięki czemu Kraków mógł korzystać z bezpośredniego połączenia z Wiedniem. W 1858 roku tory kolejowe osiągnęły Rzeszów, a trzy lata później pociągi mogły docierać do Lwowa. 16.12.1884 otwarto kolejny odcinek kolei transwersalnej Żywiec-Sucha-Chabówka-Nowy Sącz.
Rozwój kolei w Małopolsce
Linię lokalną Chabówka-Nowy Targ-Zakopane oddano do użytku 25.10.1899 roku a w dwa lata później, 1.07.1901 otwarto linię Nowy Targ-Podczerwone-Sucha Hora, biegnącą dalej w stronę Węgier. Podczas gdy ruch na linii Chabówka-Zakopane sukcesywnie rósł, to odgałęzienie do Suchej Hory zachowało swój lokalny charakter. Po II wojnie światowej pociągi dojeżdżały tylko do Podczerwonego a przewozy malały, ostatecznie ruch na całej linii został zawieszony a w 1991 roku rozebrano torowisko na odcinku Nowy Targ-Podczerwone. Po Słowackiej stronie rozebrano jednie 14-kilometrowy odcinek Sucha Hora-Trstena, na pozostałej części tej linii prowadzony jest normalny ruch pasażerski i towarowy. Okres międzywojenny wyraźnie przyśpieszył unowocześnianie kolei, w okresie zaborów w Galicji wyraźnie zaniedbanej i niedoinwestowanej. Przebudowano w tym czasie krakowski dworzec i utworzono w Krakowie pierwsza na PKP lokomotywownie trakcji spalinowej. Trakcja elektryczna pojawiła się w Dyrekcji Krakowskiej znacznie później po wojnie, w 1959 roku i do dziś objęła wszystkie ważniejsze szlaki.
Stacja węzłowa w Chabówce
Wraz z budową linii Chabówka-Zakopane stacja w Chabówce urosła do ranki stacji węzłowej. Zbudowano wówczas niewielką parowozownię z dwoma stanowiskami dla lokomotyw, wyposażoną w obrotnicę, kanały oczystkowe i stację wodną z niewielką wieżą ciśnień. Był to obiekt typowy dla kolei austriackich i znajdował się w końcu stacji nieopodal mostu na Rabie. Obiekt ten funkcjonował aż do końca II wojny światowej jako stacja trakcyjna podległa parowozowni głównej w Nowym Sączu, a później parowozowni w Suchej. Nową parowozownie, zaprojektowaną z myślą o obsłudze kilkudziesięciu lokomotyw zlokalizowano poza terenem stacji, za wiaduktem szosy Kraków – Zakopane i zbudowano w rekordowo krótkim czasie w ciągu roku 1944 (podczas okupacji niemieckiej). Jej obiekty podobnie jak budynki dworcowe i starą parowozownie zniszczyli już parę miesięcy później Niemcy, wycofujący się przed nadchodzącym frontem. Odbudowę nowej parowozowni zakończono na przełomie 1946/1947 roku. Obsługiwała ona kilka pociągów towarowych do Nowego Targu, Zakopanego i Suchej Beskidzkiej oraz manewry i popychy, z czasem przejmując cały ruch towarowy także do Nowego Sącza, Trzebini i Krakowa. W 1975 roku zelektryfikowano linie Zakopiańską, lokomotywownia przejęła cześć ruchu osobowego na niezelektryfikowanych liniach. Wraz z elektryfikacją dokonano przebudowy stacji-zmiany objęły również nastawnie. Semafory kształtowe zastąpiono świetlnymi. Zelektryfikowano tez jeden z torów prowadzących do lokomotywowni. Po otwarciu Skansenu zasilanie trakcji elektrycznej na terenie Skansenu zostało wyłączone a w 2015roku trakcje elektryczną na terenie Skansenu zdemontowano. Podstawową serią parowozów pracujących w Chabówce były parowozy Ty2, pracujące do końca 1989 roku, a sporadycznie do wiosny 1991.
Powstanie i rozwój Skansenu w Chabówce
Rok 1991 uważa się za początek Skansenu w Chabówce, który uroczyście otwarto 11.06.1993. W 1993 roku oddano również do użytku liczący 1,6km odcinek trakcji elektrycznej pomiędzy stacjami Chabówka a Rabka-Zdrój. W ten sposób Rabka uzyskała bezpośrednie połączenie kolejowe z Krakowem, Zakopanym i Katowicami. Ekspozycja-urządzona na wolnym powietrzu przyjęła nazwę Skansen która pochodzi od pierwszego muzeum na wolnym powietrzu, Skansenu, utworzonego w 1891 roku na wyspie Djurgĺrden. Od tego czasu przeniesiono tam około 150 historycznych Szwedzkich budowli, głównie z XVIII i XIX wieku. Obecnie jest to także ogród zoologiczny specjalizujący się głównie w Skandynawskiej faunie.Początkowo zabytkowy tabor gromadzono nie tylko w Chabówce, lecz również w Suchej Beskidzkiej. Stopniowo przeniesiono jednak do Chabówki wszystkie eksponaty. Zaważyła przy tym korzystna lokalizacja miejscowości. W podziemiach budynku administracyjnego znajdują się schrony z 1944roku, w których przejściowo eksponowano archiwalne dokumenty i fotografie. Wraz ze wzrostem ilości eksponatów, przybywających do Chabówki z całej Polski pojawił się problem ich coraz większego zagęszczenia. Aby temu zaradzić, w 2000roku pięć tendrzaków postawiono na specjalnie wybudowanych cokołach, znajdujących się pomiędzy torami trakcyjnymi (prowadzącymi do hali) a linią Zakopiańską. Fotografowanie tych eksponatów stało się łatwiejsze. Specjalnie na potrzeby pociągów retro wybudowano peron i wiatę stacji Chabówka Skansen. Wykorzystano w tym celu zabytkowe elementy pochodzące z pierwszego peronu dworca Kraków Główny. Skansen, oprócz ekspozycji stałej oraz pociągów retro wielokrotnie udostępniał i adaptował swój tabor na potrzeby produkcji filmowych. Lista filmów z taborem z Chabówki znajduje się w dziale „Tabor na planach filmowych”. W dniu 20.04.2001 pociąg pancerny na mocy specjalnej umowy został wypożyczony z Muzeum Kolejnictwa. Po renowacji 3.06.2001 został przekazany zwiedzającym. Był to jeden z 6 dwuczęściowych składów pancernych (lokomotywa+wagon doczepny) zbudowanych przez Niemców. Składy te miały wspomóc działanie wojska na froncie wschodnim. Do napędu służył silnik Diesla z przekładnią hydrauliczna Voith. Bezpieczeństwo 28-osobowej załodze miał zapewnić 100 mm pancerz. Skład został wyprodukowany w 1942 roku, po wojnie stacjonował w Bieszczadach (zmieniono wtedy armaty na rosyjskie). We wrzesniu’2001 pociąg pancerny powrócił do Muzeum Kolejnictwa w Warszawie.
Chabówka jako idealna lokalizacja dla Skansenu „żywych maszyn”
Wybór Chabówki jako miejsca w którym zostanie utworzona placówka muzealna z „żywym taborem” nie był przypadkowy. Jednym z największych atutów tej lokalizacji jest sąsiedztwo malowniczych linii wybiegających do Zakopanego, Suchej Beskidzkiej (dalej w kierunku Krakowa) i Nowego Sącza. Właśnie ta ostatnia, licząca 68km linia zyskała na jest najatrakcyjniejsza z uwagi fakt, ze za stacja Rabka-Zdrój zaczyna się jej niezelektryfikowany odcinek. Na linii tej ruch pasażerski definitywnie zawieszono w 2006roku (nie licząc krótkiego odcinka Rabka Zdrój-Chabówka), w sezonie uruchamiane są składy z zabytkowym taborem ze Skansenu. Ruch towarowy jest sporadyczny.
W latach 2001-2002 w skutek ulewnych deszczy, doszło do kilku poważnych uszkodzeń nasypów pomiędzy Mszaną Dolną a Limanową. Linia była w tym miejscu nieprzejezdna, prowadzono jedynie ruch na odcinkach Chabówka-Mszana Dolna i Limanowa-Nowy Sącz. W 2002 roku ostatecznie naprawiono uszkodzone nasypy lecz już w grudniu zawieszono ruch na całej linii, przywracając go z początkiem 2003 roku.
Widmo likwidacji
W październiku 2001 Skansen w Chabówce został postawiony w stan likwidacji co wywołało szereg obaw o jego przyszłość. W momencie postawienia w stan likwidacji na czynny tabor składało się 8 parowozów (drugie miejsce po Wolsztynie), 2 elektrowozy, 1 wagon spalinowy, kilkadziesiąt zabytkowych wagonów osobowych i jedyny w Polsce zabytkowy skład wagonów towarowych. Brak środków wymusił wstrzymanie lub ograniczone napraw rewizyjnych i głównych, co sprawiło, ze odstawiane były kolejne sprawne eksponaty. Na szczęście, dwadzieścia miesięcy później wiceprezes PKP Bogdan Waligórski oczarowany Skansenem obiecał powrót placówki w struktury PKP.
W strukturach PKP Cargo SA
W 2003 roku Skansen znalazł się w strukturach PKP Cargo. PKP Cargo uzyskało koncesje na przewóz osób, co uprościło procedurę uruchamiania pociągów retro, przyczyniło się do obniżenia kosztów oraz umożliwiło uruchomienie ogólnodostępnych przejazdów retro. Od tego czasu pociągi ogólnodostępne pociągi retro kursują regularnie.
Wraz z wejściem Skansenu do struktur PKP Cargo możliwe stało się rozpoczęcie odłożonych napraw.
W zimie 2001/2002 roku w wyniku silnych mrozów uszkodzeniu uległa, znajdująca się w obrębie stacji w Chabówce, wieża wodna. wymusiło to przejście na wodę z publicznej sieci miejskiej. W 2005 roku problem rozwiązano instalując w budynku dawnej piaskowni hydrofory, aby zaopatrujące w wodę z tabor w Skansenie. Ząb czasu odcisnął swe piętno również na żurawiach w Skansenie, którym przywrócono sprawność na przełomie 2014 i 2015roku.
W zimie 2002/2003 w wyniku obfitych opadów śniegu poważnemu nadwyrężeniu uległ dach hali napraw. Konieczne okazało się zamontowanie dodatkowego podparcia które znacznie ograniczyło funkcjonalność hali. Wymianę dachu wraz z więźbą dachową uznano za docelowe rozwiązanie, niezbędna dokumentacja i pozwolenia na budowę były gotowe już w październiku 2003roku. Z powodu braku środków prace rozpoczęto dopiero jesienią 2005 roku i zakończono wiosną 2006 roku. Pierwotnie hala posiadała dość duży świetlik dachowy, jednak jego zły stan (częste uszkodzenia szyb i ich zabrudzenie sadzą z parowozów) sprawił, że w latach 1970-tych został on zaślepiony deskami i papą. Remont dachu hali napraw stał się okazją do przywrócenia świetlika dachowego.
Od 2015 roku ofertę wakacyjnych pociągów retro uruchamianych przez Skansen uzupełniają całoroczne kursy w ramach projektu Małopolskie Szlaki Turystki Kolejowej. Projekt ten jest realizowany przez Nowosądeckie Stowarzyszenie Miłośników Kolei dzięki wsparciu finansowemu Województwa Małopolskiego.
Z okazji XXV-lecia Skansenu w Chabówce, 9 czerwca 2018 roku w Skansenie uroczyście odsłonięto tablicę upamiętniającą Pawła Zaleskiego (*1956 +2016)- Twórcę Skansenu w Chabówce. Tablice odsłonięto z inicjatywy Fundacji Era Parowozów oraz Forum Pentax.org.pl.
